Adam Chętnik (1885 – 1967), badacz kurpiowszczyzny, muzealnik, etnograf. Urodził się 20 grudnia 1885 r. w Nowogrodzie koło Łomży, w rodzinie rzemieślniczej. Jego ojciec Wincenty, pochodzący z Mątwicy, był utalentowanym cieślą i stolarzem. Był także współorganizatorem Ochotniczej Straży Pożarnej i ruchu spółdzielczego w Nowogrodzie. Matka, Stanisława z Fliszkowskich pochodziła z drobnej szlachty łomżyńskiej. W domu Chętników odbywały się spotkania patriotyczne oraz rozwijało życie kulturalno-oświatowe. W rodzinnym mieście ukończył szkołę początkową, ojczystą literaturę, historię i geografię poznawał poprzez samokształcenie. Od najmłodszych lat pomagał ojcu w pracach zarobkowych, razem z nim wędrował po okolicznych miasteczkach wykonując różnorodne prace budowlane. Założył także wśród rówieśników zespół muzyczny i wykonał dla niego wraz z ojcem kilka instrumentów. W młodości pracował jako pisarz gminny oraz w mleczarni. Mając ukończone 20 lat przygotowując się do egzaminu gimnazjalnego uczęszczał trzy razy w tygodniu do Łomży, jednocześnie pracując z ojcem przy budowach. Poświęcenie jego zostało uwieńczone sukcesem. W latach 1905-1907 karano go kilkakrotnie aresztem i więzieniem za kolportowanie polskich czasopism i książek oraz organizowanie polskiego szkolnictwa. Będąc spragnionym wiedzy zapisał się na kursy pedagogiczne w Warszawie organizowane przez Macierz Szkolną, które ukończył w 1909 r. Aby nauczać w szkołach rządowych ukończył dwa lata później kursy pedagogiczne w Petersburgu. Po powrocie zapiał się na Wyższe Kursy Naukowe w Warszawie. Duży wpływ na jego poglądy i późniejszą postawę wywarł działacz społeczno-oświatowy Mieczysław Brzeziński, który pomógł mu w zadomowieniu się w Warszawie oraz umożliwił rozpoczęcie pracy dziennikarsko-publicystycznej. W 1926 r. uzyskał doktorat z etnografii na UW. Współpracował z „Gazetą Świąteczną” i „Zorzą”. Założył również, wspólnie z Aleksandrem Bogusławskim, pismo dla młodzieży wiejskiej „Drużyna” (1912-1915), którego był jednocześnie wydawcą, administratorem i redaktorem oraz liczne biblioteki i zespoły teatralne. Był członkiem zarządów Towarzystw „Przyszłość”, „Czytaj” i komisji muzealnej Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie (zajmował się w nim muzealnictwem). Propagował wśród młodzieży ideę zakładania kół krajoznawczych, co też sam uczynił w Nowogrodzie w 1917 r. (Pozostał prezesem tego koła do 1934 r.). Podczas I wojny światowej w „Biblioteczce Drużyny” propagował tematykę junacką, nawiązującą do tradycji niepodległościowych i wzorców wojskowych. Był członkiem Rady Przybocznej i głównym propagatorem tego ruchu. W 1914 r. ożenił się z Zofią Klukowską, koleżanką z wyższych Kursów Naukowych. Zamieszkali w Warszawie, jednak często przyjeżdżali nad Narew, do Nowogrodu. Po zakończeniu I wojny światowej, po ogłoszeniu plebiscytu na Mazurach wszedł w skład Głównego Komitetu Mazurskiego (1919-1920), uzyskał nawet zgodę na zorganizowanie placówki komitetu w Nowogrodzie z prawem wydawania pism, odezw i ulotek. Mimo niepowodzenia plebiscytu z lipca 1920 r. nie zniechęcił się do tej sprawy. W 1920 r. organizował oddziały strzelców kurpiowskich. Z jego inicjatywy powstał także oddział Obrony Kresów Zachodnich na Kurpiowszczyźnie. Również w tym okresie prowadził aktywną działalność wydawniczą. Redagował takie tygodniki, jak „Gość Puszczański” (1919-1922), „Goniec Pogranicza” (1920-1922) i „Dzwon znad Narwi” (1922). Jego publikacje z zakresu etnografii, poświęcone były przede wszystkim kulturze Kurpiów oraz pracy z młodzieżą. Współpracował z Komisją Antropologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz Komisją Etnograficzną PAU w Krakowie. Poseł na sejm kadencji 1922 – 1927 z listy bloku wyborczego Chrześcijańskiej Jedności Narodowej okręgu nr 7 (Łomża). Startował w ramach Związku Ludowo – Narodowego. Jako poseł składał interpelacje i wnioski, zasiadał w komisjach zajmujących się rozpatrywaniem takich spraw, jak: gospodarka leśna, regulacja Narwi, rozwój oświaty, zniesienie bezprawnie nałożonych podatków. Z jego inicjatywy doszło do stworzenia organizacji Kurpiów noszącej nazwę Związku Puszczańskiego, w którym przewagę zdobyła endecja. Po 1926 r. A. Chętnik stopniowo wycofywał się z działalności politycznej. Od wczesnych lat swojej młodości interesował się zbieractwem różnego rodzaju przedmiotów, a w 1909 r. rozpoczął zbieranie kurpiowskich eksponatów. Część tych zbiorów jeszcze przed I wojną światową przekazał do muzeów regionalnych Towarzystwa Krajoznawczego w Ostrołęce i Łomży. Uległy one jednak zniszczeniu podczas działań zbrojnych. To skłoniło go do stworzenia własnego muzeum w Nowogrodzie. Posiadając bogate zbiory etnograficzne już w 1919 r. wystąpił do Rady Miejskiej o przekazanie mu nieużytków pod budowę muzeum ale spotkał się z odmową. W związku z tym za pieniądze żony oraz za honorarium i nagrodę jaką otrzymał z kasy im. Mianowskiego za książkę „Chata kurpiowska” zakupił teren po miejskiej cegielni na skarpie nad Narwią (praca ta wprowadziła go do literatury naukowo-etnograficznej). W 1923 r. stanął tam pierwszy obiekt. 19 czerwca 1927 r. nastąpiło uroczyste otwarcie w Nowogrodzie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Pod koniec lat dwudziestych A. Chętnik zrzekł się praw do muzeum w zamian za pozostawienie mu kierownictwa nad placówką. W 1934 r. zbiory Muzeum Kurpiowskiego liczyły ponad 10 000 eksponatów. Przy Skansenie powstał także zespół Kurpiowski z chórem i kapelą. Oprócz Muzeum Kurpiowskiego, jego staraniem stworzona została w Nowogrodzie Stacja Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi, będąca oddziałem Towarzystwa Naukowego Płockiego. Właściwym kierownikiem stacji był A. Chętnik. Wydał szereg artykułów i książek, a wśród nich: „Z kurpiowskich borów. Szkice, opowiadania, obrazki i gadki” (Lwów 1930), „Mieczysław Brzeziński. Jego życie i praca” (Warszawa 1930), „Przemysł drzewny nad Narwią” (1910), „Z Puszczy Kurpiowskiej” (1910/1911). Bardzo często opisywał kurpiowską Puszczę Zieloną, czego dowodem są takie publikacje, jak: „Myszyniec”, „Kościół i parafia w Nowogrodzie”, „Narew”, czy „Krótki Przewodnik po Kurpiach” i inne. W okresie I wojny światowej propagując ruch junacki wydał w „Biblioteczce Drużyny”: „Młodzież wiejska i jej organizacja”, „Harcerstwo w junactwie” i „Musztra zastępu i plutonu”, a także „Z pieśni o Kurpiach” i „Jak ojcowie nasi żywili Europę”. Podczas II wojny światowej skansen uległ zniszczeniu. Nie ocalały również eksponaty ewakuowane do Łomży, Dębowa i Szczepankowa. W czasie okupacji Adam Chętnik opuścił Nowogród i udał się do Warszawy, gdzie pod przybranym nazwiskiem Antoni Chojnowski uczęszczał na wykłady tajnego Uniwersytetu Warszawskiego. W maju 1944 r. złożył u prof. Eugeniusza Frankowskiego egzamin magisterski z muzealnictwa regionalnego. Podstawą była praca „Muzea regionalne jako ośrodki kulturalno-naukowe i wychowawcze”. Równolegle pracował nad drugą pracą seminaryjną „Mazurzy pruscy na płaszczyźnie mazowieckiej. Studium etnograficzno-obyczajowe”, która ukazała się w 1948 r. Po zakończeniu działań wojennych współpracował z Instytutem Mazurskim w Olsztynie oraz tamtejszą prasą. W maju 1946 r. obronił doktorat, a pięć tygodni później pracę habilitacyjną (na podstawie prac „Bursztyniarstwo na Kurpiach” i „Życie leśne Kurpi”). Promotorem w obu przypadkach pozostał prof. E. Frankowski. Otrzymał propozycję objęcia stanowiska docenta w Katedrze Etnografii Uniwersytetu Poznańskiego, postanowił jednak pozostać w Warszawie i pracować w Muzeum Kultury i Sztuki Ludowej. W latach 1951-1958 pracował w Muzeum Ziemi w Warszawie na stanowisku kustosza działu bursztynu, skąd systematycznie odwiedzał Łomżę i Nowogród. Próbował na nowo wskrzesić muzeum w tym drugim mieście, w działaniach tych wspierała go żona.
Nieliczne ocalałe z wojny eksponaty Muzeum Kurpiowskiego w 1948 r. dały początek Muzeum Północno – Mazowieckiemu w Łomży. W 1951 r. umarła jego żona. Dwa lata później A. Chętnik poznał Jadwigę Nowicką, z którą się ożenił i która została kierowniczką powstającego na nowo od 1958 r. Skansenu Kurpiowskiego. Po kilku latach ich pracy w 1963 r. otwarto na terenie dawnego muzeum kurpiowskiego dział bartniczy, a później także rolniczy. Zmarł 29 maja 1967 r. w Warszawie. Został pochowany w Nowogrodzie. Już w 1923 r. odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Złotym Krzyżem Zasługi, a w 1966 r. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi dla muzealnictwa regionalnego.
Tekst: Krzysztof Sychowicz
Bibliografia:
- Kuczyńska, Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie – nestor polskich muzeów na wolnym powietrzu, w: Studia Łomżyńskie, t. X, Łomża 1999, s.111 in. ; H. Majecki, Obóz narodowy w okręgu łomżyńskim w latach 1918 – 1928, w: Studia Łomżyńskie, t. II, Warszawa 1989, s. 100 in. ; Kto był kim w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1994, s. 249 in. ; M. Pokropek, Adam Chętnik badacz kurpiowszczyzny, Ostrołęka 1992 ; H. Syska, Adam Chętnik. Działacz, pisarz, badacz Kurpiowszczyzny, Warszawa 1969 ; Adam Chętnik. Kurp i Polak. Materiały sesji popularnonaukowej w setną rocznicę urodzin doc. Dr A. Chętnika, pod red. Cz. Brodzickiego, Łomża 1987 ; W. Laszczkowska, Zofia z Klukowskich Chętnikowa (1892 – 1950), w: Ziemia Łomżyńska, t. 6, Łomża 2001, s. 447 in.
