Stanisław Cieślewski był jedną z wybitniejszych osób, która podczas okupacji sowieckiej i niemieckiej (lata 1939-1945) na terenie powiatu łomżyńskiego prowadziła pracę konspiracyjną. Urodził się 21 IV 1907 r. w Bronowie, pow. Łomża.[1] Po ukończeniu Szkoły Przemysłowo-Drzewnej w Łomży został powołany do odbycia służby wojskowej. W jej trakcie ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy w Zambrowie. W 1939 r. powołany do wojska, walczył na wschodniej granicy Polski, a następnie unikając niewoli powrócił do rodzinnej miejscowości. Już w październiku 1939 r. zorganizował on (wraz z Józefem Mocarskim) ruch oporu w Bronowie. Był organizatorem i współorganizatorem oddziałów w innych miejscowościach m. in. Zawadach, Wiźnie, Drozdowie, Jedwabnem. Poszukiwany przez władzę radziecką przebywał cały czas w konspiracji. Nie mogąc aresztować „Lipca” (bo taki przyjął pseudonim), w 1941 r. wywieziono do Rosji jego rodzinę. Z tych osób powrócił tylko brat Józef – żołnierz w oddziałach polskich zorganizowanych przez generała Andersa. Ostatecznie udało się NKWD schwytać „Lipca” wdniu 13 VI 1941 r.[2] W więzieniu w Białymstoku przebywa do 24 VI 1941 r. Po wybuchu wojny pomiędzy ZSRR i Niemcami oddziały konspiracyjne podjęły walkę z nowym wrogiem. Również „Lipcowi” udało się wrócić i podjąć pracę w konspiracji. Pewien pech prześladował go jednak nadal, gdyż 22 XI 1942 r. został aresztowany tym razem przez Niemców. Na szczęście zbiegł z łomżyńskiego więzienia i nadal pełnił obowiązki komendanta Obwodu Łomżyńskiego AK.[3] W 1943 r., w okresie okupacji niemieckiej we wsi Kramkowo u Wojciecha Zawadzkiego miała miejsce odprawa dowódców AK. Byli na niej obecni między innymi „Lipiec”, Jan Tabortowski „Bruzda” oraz Jan Sznajder.[4] W 1944 r. żołnierze Armii Krajowej opuszczali swoje bazy, aby wspólnie z nadciągającą Armią Czerwoną walczyć przeciwko Niemcom. Wielu z nich Rosjanie aresztowali i wywieźli w głąb ZSRR. Jesienią podobny los spotkał „Lipca”. Został on aresztowany przez Rosjan w Białymstoku i wywieziony na Wschód, gdzie przebywał pod fałszywym nazwiskiem w obozach Ostaszkowo i Diagilewo.[5] Nie widząc możliwości prowadzenia walki z wkraczającymi na terytorium Polski wojskami sowieckimi 19 I 1945 r. gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” rozwiązał Armię Krajową. Po nieudanych próbach powołania organizacji „NIE” (Niepodległość) struktury i kadry AK przejęła Delegatura Sił Zbrojnych. Rozbrajanie i aresztowania ujawniających się żołnierzy AK przez wojska sowieckie doprowadziły komendanta okręgu białostockiego ppłk. „Mścisława” do przekonania, iż zaczyna się nowa okupacja. W lutym 1945 r. ppłk Władysław Liniarski zmienił nazwę Okręgu AK na Armię Krajową Obywatelską (używano także nazw: Armia Krajowa Obywateli, Obywatelska Armia Krajowa). Z dalszej walki nie zrezygnowała także duża grupa członków podziemia na terenie powiatu łomżyńskiego. Na początku 1945 r. Łomża leżała w połowie w ruinie, wioski leżące po obu stronach Narwi zostały mocno zniszczone przez wojsko, które rozbierało budynki na bunkry. Całkowicie zostały spalone bądź rozebrane na bunkry między innymi wioski: Niwkowo, Krzewo, Rakowo, Kalinowo, Siemień, Piątnica, Bronowo, Jeziorko, Czarnocin i Budy Czarnockie.[6] Ciężką sytuację ludności pogarszały kontyngenty nakładane na rolników przez tworzące się władze komunistyczne, które były dwa razy większe niż podczas okupacji niemieckiej, bez względu na zniszczenia w gospodarstwach i inwentarzu. Umacniający się na zajętych przez wojska sowieckie terenach komuniści za głównych swych przeciwników uznali władze polskie w Londynie oraz członków organizacji niepodległościowych, w tym również Armii Krajowej. Nasilały się aresztowania. Więźniowie bardzo często byli katowani przez oficerów NKWD oraz UB i wywożeni w nieznanym kierunku. Żołnierzom AK i innych formacji podziemnych zarzucano działanie na szkodę państwa i niechęć do ZSRR. Wielu z zatrzymanych po brutalnym śledztwie zostało skazanych na karę śmierci lub długoletnie więzienie. W tym okresie najgłośniejszą akcją na terenie Rejonu D było opanowanie Grajewa. Nocą z 8 na 9 maja 100-osobowe zgrupowanie oddziałów AKO dowodzonych przez inspektora łomżyńskiego mjr. Jana Tabortowskiego „Bruzdę” opanowało Grajewo.[7] Atakiem na Komendę Powiatową MO kierował Franciszek Warzyński „Wawer”, Antoni Kurowski „Olszyna” blokował komendanturę wojenną, a sam „Bruzda” ze Stanisławem Marchewką „Rybą” atakował Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Podczas akcji rozbrojono posterunek milicji i zdobyto siedzibę PUBP, z którego aresztu uwolniono 64 więźniów. Poza sukcesem czysto wojskowym, akcja miała bardzo duże znaczenie propagandowe. Pokazywała siłę „Bruzdy” na tutejszym terenie oraz jego zdolność do przeprowadzania szybkich i niespodziewanych ataków dużymi siłami. Aspekt propagandowy odnosił się również do miejscowej ludności, pokazywał jej bowiem siłę i skuteczność działania podziemia zbrojnego w walce z nową okupacją. W pierwszej połowie września 1945 roku została powołana nowa organizacja konspiracyjna Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, na której czele stanął płk Jan Rzepecki „Prezes”. Decyzja o powstaniu WiN dotarła do Okręgu Białystok AKO w październiku. W czasie pracy konspiracyjnej w ramach organizacji WiN mjr J. Tabortowski na podległym sobie terenie nadzorował i organizował kilka operacji. Zaliczyć do nich można akcję „R”, związaną z referendum ludowym w czerwcu 1946 r. oraz akcję ,,O” – „odpluskwianie”. W następnych latach sytuacja organizacji podziemnych stawała się coraz trudniejsza, następował też spadek liczby członków WiN na terenie inspektoratu. 22 lutego 1947 r. Sejm uchwalił ustawę o amnestii dla członków konspiracji niepodległościowej, która poważnie przyczyniła się do rozbicia jej struktur. 25 marca 1947 roku w PUBP w Łomży ujawnił się mjr Jan Tabortowski „Bruzda”, „Tabor”, posługujący się dokumentami na nazwisko Jan Zawadzki.[8] Na Rynku Zambrowskim „Tabor” przemówił do żołnierzy, dziękując im za dobrą służbę i wytrwanie w organizacji. W 1947 r. ujawnił się również S. Cieślewski – „Lipiec”, który wrócił z internowania w ZSRR.[9] Próbując wrócić do normalnego życia podjął pracę w Piszu, gdzie uruchomił Fabrykę Sklejki, nad którą objął kierownictwo. Niestety nadzieje te okazały się niemożliwe do realizacji w istniejącej wówczas rzeczywistości. UB nadal prowadziła masowe aresztowania członków AK. Na terenie powiatu Łomża do 25 kwietnia 1947 roku ujawniło się 3187 osób, z czego 2227 z WiN i 920 z NZW. Stanowiło to ponad 1/3 wszystkich ujawnionych członków WiN na terenie województwa białostockiego. Dzięki temu doszło do niemal całkowitego rozbicia struktur podziemia. Ujawnienie się nie oznaczało jednak spokoju. Przed grożącym „Lipcowi” aresztowaniem uchronił go wyjazd do Warszawy, gdzie spotkał się ponownie z J. Tabortowskim, z którym wspólnie wynajmowali mieszkanie.[10] Okres względnego spokoju nie trwał jednak długo. Z powodu inwigilowania S. Cieślewskiego przez funkcjonariuszy UBP obaj opuścili stolicę i wyjechali na teren pogranicza łomżyńsko-grajewskiego. Po „zamelinowaniu” Cieślewskiego Tabortowski wrócił do Warszawy, gdzie po kilku miesiącach zjawił się też „Lipiec”. Ponowne zainteresowanie się nimi UB, prawdopodobnie w kwietniu 1949 r., zmusiło obu dowódców do opuszczenia Warszawy i powrotu na ziemię łomżyńską.[11] Nie uchroniło to ich przed agentami UB i skierowanymi przeciwko nim działaniami Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa w Łomży. Walcząc o życie w listopadzie 1950 r. zastrzelili dwuosobową grupę likwidacyjną UBP, podającą się za część rozbitego oddziału partyzanckiego.[12] Utworzona przez „Lipca” i „Bruzdę” sześcioosobowa grupa walczyła już nie o nową Polskę ale przede wszystkim o przetrwanie. Jak wspomina Józef Ramotowski „Rawicz”, w styczniu 1951 r. nastąpiły liczne aresztowania i on sam zaczął się ukrywać.[13] Za przebywającymi na terenie powiatu łomżyńskiego „Bruzdą” i „Lipcem” wypuszczono już wówczas całą sforę szpicli. Grupa „Bruzdy” ukrywała się przez jakiś czas w zabudowaniach Chrostowskiego w Nadborach. W lipcu 1951 r. „Bruzda” i „Lipiec” rozeszli się. „Lipiec” udał się do Przestrzela, gm. Jedwabne, gdzie ukrywał się J. Ramotowski. Przy końcu lipca UB, KBW i MO urządziły wielkie obławy na ukrywających się. Stosunkowo duże siły otoczyły zabudowania Potrzebki, gdzie był „Bruzda” z kilkoma ludźmi – na szczęście udało im się uciec. Po tym niepowodzeniu, dążąc do schwytania J. Tabortowskiego i S. Cieślewskiego w lutym 1952 r. UB założyło 926 spraw na poszczególnych członków nielegalnej organizacji AK-WiN, z rozbiciem tych spraw na poszczególne gminy obwodu łomżyńskiego.[14] Natomiast informator ps. „Igła” ustalił dane personalne członków rodziny „Lipca”. W następnym miesiącu zintensyfikowano podjęte wcześniej działania.[15] Zebrano między innymi informacje o aktywnych członkach AK-WiN z terenu gmin Jedwabne, Przytuły i Bożejewo oraz ustalono skupiska członków tychże organizacji we wsiach położonych wzdłuż rzeki Biebrzy i na granicy pow. grajewskiego. Terenem tym interesowano się szczególnie, gdyż według danych agenturalnych tutaj właśnie najczęściej przebywał „Bruzda”. We wsiach Brychy i Łoje-Awissa gm. Przytuły, gdzie zamieszkiwały rodziny Zielińskiego Henryka oraz Szleszyńskiego Aleksandra, członków grupy J. Tabortowskiego, wytypowano kandydatów do werbunku. Mieli oni zostać wykorzystani do rozpracowania mieszkających tam członków organizacji AK-WiN oraz ustalić meliny „Bruzdy”. Jak szeroko zakrojone i szczegółowe były to działania świadczy wywiad przeprowadzony na temat współpracującego z J. Tabortowskim Józefa Romatowskiego ps. „Rawicz”, jego żony Janiny oraz pozostałych członków rodziny.[16] W jego wyniku ustalono, że „Rawicz” od 1939 do 1941 r. uczył dzieci we wsi Wypychy gm. Przytuły, gdzie wstąpił do nielegalnej organizacji ZWZ, a w okresie okupacji niemieckiej przebywał w obozie z Wróblewskim Czesławem zamieszkałym we wsi Kucze Duże gm. Jedwabne. Po powrocie z obozu ukrywał się on wraz z żoną u członka nielegalnej organizacji AK-WiN Biedrzyckiego Eugeniusza zam. Janczewo gm. Jedwabne, z którym pozostawał w dobrych stosunkach. Z tego powodu E. Biedrzycki stał się kolejnym obiektem zainteresowania PUBP w Łomży. Przeprowadzono także dokładny wywiad o rodzinie powiązanego ściśle z „Bruzdą” „Lipca”.[17] Na jego podstawie ustalono, że ojciec „Lipca” i siostra zamężna za Tyszkiewiczem zamieszkiwali w Bronowie, a druga siostra Pelagia Cieślewska pracowała wówczas jako nauczycielka we wsi Ołdaki gm. Goniądz, pow. Białystok. Do miejsca jej pracy wysłano pismo celem dokonania dokładniejszych ustaleń i przeprowadzenia pełnego wywiadu z uwzględnieniem utrzymywanych przez nią kontaktów. Dalsze działania operacyjne w stosunku do niej uzależniano od otrzymanych odpowiedzi. Zgodnie z otrzymanymi przez PUBP w Łomży informacjami podczas okupacji w bazie AK na bagnistym terenie w okolicach Pniewa wraz z „Lipcem” przebywali: Edward Chełski (przebywający w 1952 r. w Wiźnie), Józef Waniewski ps. „Znicz” (w 1952 r. przebywał w Warszawie i pracował na PKP) oraz Wojciech Zawadzki – Intendent okręgowy AK, który dostarczał żywność dla oddziału (zamieszkały w Wiźnie). W związku z tym, że W. Zawadzki żył w dobrych stosunkach z S. Cieślewskim wytypowano go jako kandydata na werbunek, mającego zająć się zbieraniem nowych informacji o „Lipcu” i jego rodzinie.[18] Urząd Bezpieczeństwa starał się wykorzystać wszystkie możliwości mogące przyczynić się do schwytania pozostających w konspiracji członków organizacji AK-WiN. Jednym z zastosowanych wówczas sposobów było wprowadzenie agenta do najbliższego otoczenia „Bruzdy”. Zgodnie z tym planem udano się do Więzienia w Strzelcach Opolskich, gdzie przeprowadzono rozmowę z Czesławem Popowskim, który wyraził zgodę na dalszą współpracę z organami Bezpieczeństwa Publicznego.[19] W trakcie tego spotkania powiedział, że zna osobiście J. Tabortowskiego, gdyż widział go dwa razy. W sprawozdaniu PUBP w Łomży podkreślono, że formalności związane z jego zwolnieniem z więzienia zostały już załatwione z Prokuratorem Wojewódzkim i po przybyciu go na tutejszy teren otrzymał on odpowiednie wskazówki, co do dalszej współpracy z UB. W miesiącu lipcu podejmowano kolejne działania w ramach akcji „Biebrza” – skierowanej przeciwko grupie „Bruzdy”.[20] Werbowano nowych współpracowników, mających dostarczyć informacji o jej członkach i współpracujących z nią osobach. Dnia 23 VIII 1952 r. przeprowadzono akcję wojskową w celu likwidacji grupy J. Tabortowskiego, w jej wyniku zatrzymano kilku gospodarzy, ukrywających wcześniej samego „Bruzdę”, jak i jego towarzyszy.[21] Byli to:Chrostowski Wacław ze wsi Nadbory gm. Jedwabne pow. Łomża, Bukowski Wincenty ze wsi Biodry gm. Jedwabne, Konopka Franciszek ze wsi Barwiki gm. Przytuły, Piotrowski Stanisław ze wsi Przestrzele gm. Jedwabne, Wróblewski Czesław ze wsi Kucze Duże gm. Jedwabne.Jak stwierdzili funkcjonariusze PUBP w Łomży, wszyscy oni należeli do nielegalnej organizacji AK-WiN i znali się z J. Tabortowskim. W wyniku tej akcji ścigający otrzymali informację, że dwóch członków grupy „Bruzdy”, a mianowicie Stanisław Cieślewski i Józef Ramatowski ps. „Rawicz” od dłuższego czasu ukrywało się u Stanisława Piotrowskiego we wsi Przestrzele, gm Jedwabne. Ostatnio natomiast przeszli oni na melinę do Jarosława Modzelewskiego, mieszkańca wsi Grądy Duże, gm. Jedwabne. W związku z tym, w dniu 27 VIII 1952 r. grupa operacyjna KBW przeprowadziła akcję w celu ich likwidacji. W jej wyniku został zabity kpt. Stanisław Cieślewski, były komendant obwodu ZWZ – AK Łomża, zastępca inspektora łomżyńskiego AK-WiN „Bruzdy”.[22] Wraz z nim, w zabudowaniach Bronisława Chojnowskiego i Jarosława Modzelewskiego, ukrywał się były zastępca komendanta obwodu AK-WiN Łomża Józef Ramotowski „Rawicz”, który dostał się do niewoli. Skazano go na 7 lat więzienia. W trakcie walki zginęło także dwóch mieszkańców wsi Grądy, których UB-ecy używali jako tarczy ochronnej. Zwłoki „Lipca” wywieziono w kierunku Białegostoku. Nie wiadomo, gdzie został pochowany. Zatrzymany i przesłuchiwany przez pracowników Urzędu Bezpieczeństwa Jarosław Modzelewski przyznał się, że do amnestii w 1947 r. był członkiem nielegalnej organizacji AK-WiN. Potwierdził także, iż od jesieni 1951 r. utrzymywał kontakty z J. Ramotowskim i ukrywał go w swych zabudowaniach. Ostatnio zaś razem z nim przyszedł do niego Stanisław Cieślewski i pozostawali w ukryciu do chwili likwidacji. Po przeprowadzonej w sierpniu 1952 r. operacji przeciwko grupie „Bruzdy”, w czasie której zginął „Lipiec”, a „Rawicza” ujęto żywcem oraz aresztowano kilkunastu meliniarzy ukrywający się przed władzą komunistyczną na terenie gm. Jedwabne i Przytuły stracili resztki nadziei. Nie widząc sensu dalszego oporu zgłaszali się sami do PUBP w Łomży.[23] Postąpił tak między innymi Henryk Konopka ze wsi Łoje – Awissa, gm. Przytuły oraz Jan Kaczyński ze wsi Pluty, gm. Przytuły. Fakty te z satysfakcją zostały odnotowane przez funkcjonariuszy UB. Niemal równo dwa lata później, 25 sierpnia 1954 r. w czasie akcji na posterunek milicji w Przytułach, pow. Łomża zginął mjr J. Tabortowski „Bruzda”, były inspektor łomżyński AK-WiN.[24]Jako ostatni z ukrywających się byłych członków AK-WiN 30 września 1957 r. został zabity we wsi Jeziorko, pow. Łomża, otoczony przez grupę operacyjną UB – MO ppor. Stanisław Marchewka ps. „Ryba”, były szef samoobrony w łomżyńskim inspektoracie AK-WiN. Ukrywał się on w bunkrze wykopanym pod stodołą jednego z gospodarzy.
tekst: Krzysztof Sychowicz
[1] Materiały J. Cieślewskiego
[2] M. Gnatowski, Niepokorna Białostocczyzna. Opór społeczny i polskie podziemie niepodległościowe w regionie białostockim w latach 1939-1941 w radzieckich źródłach, Białystok 2001 ; W walce o wolną Polskę. Obwód Łomżyński SZP-ZWZ-AK-AKO-WiN w latach 1939-1947, Materiały dla nauczycieli i uczniów III Liceum Ogólnokształcącego w Łomży, opr. K. Sychowicz, Łomża 2002, s.20 in.
[3] S. Poleszak, Jeden z . Major Jan Tabortowski „Bruzda”, Warszawa 1998, s. 51 in. ; W walce o wolną Polskę. Obwód Łomżyński SZP-ZWZ-AK-AKO-WiN w latach 1939-1947, (…), opr. K. Sychowicz, …, s. 50
[4] W materiałach zbieranych przez PUBP w Łomży zarzucano mu podpisanie volkslisty i współpracę z Niemcami po 1941 r., Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc kwiecień 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku 045/1565, s. 25 (dalej AIPN Bi)
[5] Podziemie niepodległościowe w województwie białostockim w latach 1944-1956, opr. J. Kułak, K. Sychowicz, Białystok 2001, s. 58
[6] S. Poleszak, op. cit., s. 134
[7] S. Poleszak, op. cit., s. 164 in. ; Wojskowy Sąd Rejonowy w Białymstoku. Akta sprawy przeciwko Aleksandrowi Godlewskiemu, Archiwum Państwowe w Białymstoku, AS 189/R1052/46 ; W walce o wolną Polskę. Obwód Łomżyński SZP-ZWZ-AK-AKO-WiN …, s. 37 in.
[8] S. Poleszak, op. cit., s. 212
[9] Materiały J. Cieślewskiego
[10] S. Poleszak, Jan Tabortowski ps. „Bruzda” i Stanisław Cieślewski ps. „Lipiec”, w: Gazeta Wyborcza Białystok, 23 VIII 2002, s. 9
[11] Podziemie niepodległościowe w województwie białostockim w latach 1944-1956, opr. J. Kułak, K. Sychowicz, …, s. 58 ; W walce o wolną Polskę. Obwód Łomżyński …, s. 50 ; S. Poleszak, Jan Tabortowski ps. „Bruzda” i …, s. 9
[12] S. Poleszak, Jan Tabortowski ps. „Bruzda” i …, s. 9
[13] Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie 1939-1956, Toruń 1992, s. 38
[14] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc luty 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 8
[15] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc marzec 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 14
[16] Ibidem, s. 14
[17] Ibidem, s. 15
[18] Brak jednak potwierdzenia, że do tego doszło
[19] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc kwiecień 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 24
[20] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc lipiec 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 50
[21] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc sierpień 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 55
[22] Podziemie niepodległościowe w województwie …, s. 58 ; W walce o wolną Polskę. Obwód Łomżyński …, s. 50 ; S. Poleszak, Jan Tabortowski ps. „Bruzda” i …, s. 9 ; Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc sierpień 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 55
[23] Raport sprawozdawczy PUBP w Łomży za miesiąc wrzesień 1952 r., w: Raporty i sprawozdania miesięczne PUBP w Łomży do Szefa WUBP w Białymstoku za 1952 r., AIPN Bi 045/1565, s. 63
[24] Podziemie niepodległościowe w województwie …, s. 20 ; S. Poleszak, Jan Tabortowski ps. „Bruzda” i …, s. 9
